Voedselbos: landbouw met meerwaarde

“Een voedselbos is een bewust ontworpen voedselproductie-systeem, dat de architectuur en functies nabootst van natuurlijke ecosystemen.”

Ontwerp, aanleg en beheer van een voedselbos zijn vernieuwend, radicaal anders dan we gewend zijn. De ervaring in Nederland staat nog in zijn kinderschoenen. Tegelijk is de basis ervan zo oud als het leven op Aarde: de ontwerpprincipes grijpen terug op de oeroude, beproefde groeikracht en veerkracht van de natuur.

 

“Voedselbos: de wedergeboorte van de landbouw.” (naar Ernst Götsch)

Een voedselbos is niet alleen een nieuwe, duurzame vorm van landbouw; het is een multidisciplinair systeem, dat waardes en methodes uit vele vakgebieden op een nieuwe manier samenbrengt: denk aan land- en tuinbouw, natuurbeheer, bosbouw, bodemkunde en hydrologie, klimaat en milieu, maar ook bedrijfsvoering, organisatiemodellen en technologie, evenals sociale functies als recreatie, zorg, gezondheid en welzijn, voedingskwaliteit, eetgewoonten, cultuur, landschapskwaliteit en beleving.

Een voedselbos = 5-dimensionaal boeren

De conventionele landbouw en bosbouw zoals we die kennen, werken min of meer 2-dimensionaal: er is één horizontale laag waarin geteeld wordt, of het nu gaat om een maïs- of een dennen-“akker”. In een voedselbos vind je combinatieteelten met meerdere teeltlagen (3e dimensie) en meerdere gewassen, waarbij in het beplantingsplan rekening wordt gehouden met de zon, de windrichting, de bodem en het water (4e dimensie: onderlinge interacties). Net als in de natuur, ontwikkelt een voedselbos zich in de tijd, met jaarlijkse en langjarige oogst-cycli. De 5e dimensie is dan ook: successie.

Die diversiteit en onderlinge interacties maken het systeem flexibeler en robuuster. Doordat de bodem zich gezond kan ontwikkelen en diep doorworteld is, heeft een voedselbos vrijwel geen schade bij hevige regens, langere droogtes of andere klimaatgerelateerde extremen. Bovendien, mocht één gewas een jaar weinig oogst geven, zijn er nog altijd andere die wel veel opbrengen.

De soorten die je kiest zijn zoveel mogelijk multifunctioneel: naast iets eetbaars, leveren ze bijvoorbeeld natuurlijke bemesting (zoals stikstofbinders) of ziekte- en plaagregulatie. Ook wordt er bewust volop ruimte gegeven aan natuurlijke vegetatie, omdat ook die belangrijke functies vervullen voor de gezondheid en productiviteit van het systeem. Het is geen concurrentie voor de productieve soorten, het ondersteunt ze juist!

Voedselbos: een smaakmakend dieet

Bij het woord “voedsel” denk je vast meteen aan voeding voor ons, mensen. En dat klopt natuurlijk: een voedselbos kan een range aan voedingsproducten opleveren, dat zou kunnen voorzien in vrijwel onze volledige voedingsbehoefte. Denk aan:

• noten en zaden
• bessen en ander fruit
• bladgroenten, saladegroenten, en eetbare bloemen
• keuken- en medicinale kruiden en specerijen
• sappen
• knollen, wortelgewassen
• paddestoelen

Al met al een gevarieerd dieet, rijk aan gezonde vormen van koolhydraten, olieën en eiwitten, vitamines, mineralen, vezels, anti-oxidanten etc. Veel van onze voedingspatronen kunnen we gewoon uit een voedselbos halen: een dagelijkse portie fruit, een handjevol noten, vruchtensappen, siropen, ciders; een roerbakschotel met gesmoorde groenten en paddestoelen … Kastanjes blijken vrijwel dezelfde samenstelling te hebben als granen, dus dat biedt perspectief voor eindeloos veel nieuwe toepassingen in brood, gebak, en snacks. Wat denk je van een kastanjeboterham met hazelnootpasta van eigen bodem? Als je wereldwijd kijkt, kunnen voedselbossen ook onze koffie, thee, cacao, bananen, paranoten enz leveren. Daarnaast is het een leuke uitdaging om smaken uit andere streken aan onze keuken toe te voegen. Een aantal topkoks kunnen je al smakelijke, originele gerechten voorzetten.

Wat levert een voedselbos per jaar op?

Qua opbrengst kan de totale voedselproductie minstens vergelijkbaar zijn met de huidige monocultuur systemen, naar alle waarschijnlijkheid zelfs meer. Omdat je met mengteelten werkt, is de opbrengst voor één individueel gewas lager, maar doordat je de productie verspreidt in tijd en in ruimte, is in een jaar een hoger totaal mogelijk. Er zijn al prille rekenmodellen en opbrengstcijfers uit andere landen, die dit onderbouwen.

Bovendien is er voor die productie veel minder arbeid, fossiele brandstoffen en externe inputs nodig. Je bouwt er zelfs bodemvruchtbaarheid mee op. Als je de energie-balans opmaakt (EROI), genereer je bij een voedselbos meer dan je verbruikt, en vernieuw je de energiebronnen waardoor je productiesysteem kan blijven groeien, terwijl je in de conventionele landbouw elk jaar meer inputs nodig hebt om er dezelfde productie uit te kunnen halen. Je boert dus eigenlijk achteruit. En daar moet je ook nog eens heel hard voor werken.

“Friends with benefits”

Alleen al met het oog op voedselproductie biedt een voedselbos geweldige perspectieven. En dan biedt zo’n gevarieerd agro-ecosysteem met vele “goede buren” – de mix aan productiegewassen en ondersteunende soorten – óók nog een scala aan andere waardevolle producten. Denk aan

• voer voor landbouwhuisdieren;
• energie (biomassa);
• constructiehout;
• en andere grondstoffen, zoals harsen, kleurstoffen, olieën en vezels.

Alsof dat nog niet genoeg is, zorgt het tegelijk voor een heleboel cruciale ecosysteemdiensten en maatschappelijke waarden, zoals:

• een gezonde, levende, vruchtbare bodem;
• zuiver water;
• zuivere lucht (de zuurstof die we ademen);
• ecologische diversiteit en stabiliteit;
• leefruimte en voeding voor wild, vogels, bijen, vlinders en insecten;
• klimaatregulatie (CO2-vastlegging, waterberging, reductie van hittestress);
• bestandheid tegen weersextremen (zoals langere droogtes en heftiger regens);
• Ook de effecten van een groene, natuurlijke omgeving op fysieke en mentale gezondheid, genezing en welzijn blijken steeds duidelijker uit onderzoeken. Ook daar draagt een voedselbos aan bij.

 

Oogst en beheer: romantiek van vroeger of future-proof hi-tech?

De keuze is aan jou!

Heb je een voedselbos voor je eigen zelfvoorziening, of als sociaal, recreatief, educatief, onderzoeks-, buurt- of stadsproject, dan kun je een ontwerp maken dat eruit ziet als een natuurlijk boslandschap of landschappelijk park, met een variatie aan soorten die op verschillende tijden van het jaar te oogsten zijn.

 

Wanneer het je als boer of tuinder vooral te doen is om grote hoeveelheden productie voor de markt, kun je er ook bij een voedselbos voor kiezen om op rijen te telen, net als in de landbouw of bosbouw. Door de soorten per rij af te wisselen, en eventueel ook enkele soorten van verschillende hoogtelagen en functies binnen een rij te combineren, kun je de onderlinge versterkende werking van een natuurlijk ecosysteem toch behouden, terwijl je het tegelijk een stuk makkelijk maakt om het systeem te beheren en je producten te oogsten.

In de 1e jaren zijn je pas aangeplante bomen en struiken, die je hoofdproductie gaan leveren voor tientallen jaren in de toekomst, nog dunne sprietjes. Tussen de rijen kun je dan nog stroken met eenjarige gewassen of vaste groenten telen, die al vanaf het 1e seizoen een inkomen leveren. Na een aantal jaar groeien de bessen- en bomenrijen zover uit, dat die de productie gaan overnemen.

Voor grootschalige teelten bestaan er zelfs oogstmachines die de noten of bessen per rij van de struiken halen, of met een soort bezem of stofzuigerslangen van de bodem vegen. We moeten hiervoor voorlopig nog even over de grenzen kijken, of in de keuken van innovatieve onderzoekers en ontwikkelaars, die werken aan nog geavanceerdere approriate technology voor onderhoud, oogst en productverwerking. Wel bieden deze ontwikkelingen ook in Nederland goede kansen voor de toekomst van landbouw en voeding. Wie doet mee aan het vormen van een collectief, om samen de 1e stap te zetten op de Nederlandse markt?

Zelf plannen voor een voedselbos? Of al begonnen, en op zoek naar samenwerking bij de verdere doorontwikkeling? Misschien is een voedselbos basiscursus of jaarcursus iets voor jou, of een op maat gesneden voedselbos-coaching traject? Kijk eens in de agenda, of neem gerust contact op.

Dit artikel wordt je aangeboden door Malika Cieremans van “CircleEcology – voedselbos & agroecologie”.

Op de hoogte blijven? Meld je aan voor de nieuwsbrief, like en volg ons op Facebook, Twitter of LinkedIn.

 

Op de tekst en afbeeldingen zit copyright, en deze mogen niet worden gekopieerd of overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de auteur.